هنر قلمزنی از هنر های دستی اصیل اصفهان است که از هزاران سال پیش بوجود آمده و تا به امروز ادامه دارد. هنر قلمزنی بر ظروف فلزی از جمله ظروف تزئینی، مصرفی و همینطور بر روی پلاک ها به منظور استفاده در قاب های خاتم کاری طراحی میشوند. این هنر معمولاً بر روی فلز های مس، نقره، برنج و طلا قلمزنی میشود و از دوام بالایی برخوردارند. هنر قلمزنی را میتوانید بر روی اکثر صنایع دستی در اصفهان مشاهده کنید. که حاصل زحمت اساتید در این حوزه با چندین سال تجربه هستند.
پیشینه قلمزنی در اصفهان
هنر قلمزنی در اصفهان از ترکیب نقش و نگار ها در هر دوره ی تاریخ شکل گرفته است. مجسمه های فلزی برجسته‌ترین آثار قلمزنی در دوره ی ماد ها، آشوری ها و سکایی ها میباشد. لوح های سیمین و زرین از دوره ی هخامنشیان، سبک های هلنی از سلوکیان، قلمزنی بر طلا و مفرغ از دوره ی اشکانیان هستند. هنرهای آمیخته در فلزات به سبک یونانی و رومی از ساسانیان نمونه‌های دیگری از هنر قلمزنی در تاریخ اصفهان هستند. قلمزنی همچنین در دوره های اسلامی رونق زیادی گرفت. و طرح های اسلامی و مذهبی بر روی فلزات طلا، مس و نقره حکاکی میشدند. امروزه قلمزنی بر روی ظروف تزئینی، مصرفی و قاب ها در میان صنایع دستی اصفهان رونق دارد.
مشاهیر در حوزه قلمزنی
استادان زیادی در حوزه ی قلمزنی در اصفهان ریش سفید کرده‌اند. اصالت نقوش سنتی در قلمزنی را حفظ کرده و به نسل های دیگر انتقال داده اند. مشاهیری چون استاد محمود دهنوی، استاد سید مهدی علمداری، استاد علی ظریفی اصفهانی، استاد رجب علی راعی. اکبر صامتی و استاد مجید بهرامی پور اصفهانی آثاری بینظیر در حوزه ی قلمزنی را از خود بجا گذاشته اند. اساتید قلمزنی اصفهان هر کدام به لقبی مشهور بودند و سبک قلمزنی آنها نیز منحصر به فرد بوده است.
طرح های حکاکی شده قلمزنی
طرح های کار شده بر صنایع دستی قلمزنی شامل نقوش اسلیمی، منبت، نقش های برگرفته شده از طبیعت. ختایی، گل و مرغ، مساجد و نقش و نگار های مذهبی هستند. نقش ترنج در تابلوهای قلمزنی از دیگر طرح هایی است که در صنایع دستی اصفهان رواج دارد. ترنج در قلمزنی بصورت دایره‌ای و لچک دار ( گوشه) طراحی میشود. ترنج ها فضاهای مشخصی را ایجاد میکنند که داخل آنها نقوش ختایی و اسلیمی بکار میرود. بسیاری از تابلو های قلمزنی با طرح زیبای ترنج دار قلمزنی شده که برخی از انها نیز فاقد لچک هستند. از دیگر طرح ها میتوان به نقوش سلسله ای ترنج دار، ترنج قفقاز، ترنج شیروان، لچک ترنج هندسی و کلاله دار اشاره کرد. این طرح ها به اختصار به این صورت میباشند:
- نقش اسلیمی
- نقش منبت
- نقوش برگرفته شده از طبیعت
- نقش ختایی
- نقش گل و مرغ
- نقوش مذهبی
- نقش لچک ترنج
سبک های قلمزنی اصفهان
معروف ترین سبک ها در میان صنایع دستی قلمزنی، قلمزنی اصفهانی، تبریزی و شیرازی است. در سبک های شیرازی نقوش گل و مرغ و تخت جمشید بر فلزات و در سبک تبریزی از قلم های کم عمق با هنر دست و معمولا بدون استفاده از چکش قلمزنی میشوند. قلمزنی در اصفهان از چندین سبک بهره میبرد که در زیر به آنها آشاره می کنیم:
- سبک مشبک کاری: این سبک از از دوره ی صفوی به جای مانده است و برای تزئینات بر روی فلز استفاده میشود. در قمزنی مشبک، طرح قلمزنی بالاتر از زمینه قرار میگیرد و به دلیل ماهیت طرح ریز در این سبک جلوه ی بسیار شکیلی به محصولات میدهد.
- سبک حکاکی: از قلم برای قلمزنی در این سبک استفاده شده و استاد قلمزن بر روی فلز طرح ها را حکاکی میکند.
- سبک ریزه قلم زنی: در سبک ریز قلم زنی برجستگی وجود ندارد، اما سطح فلز با طرح های ریز کاملا پر میشود.
- سبک برجسته: برای قلمزنی با سبک برجسته از قلم های ویژه ای استفاده میشود و استاد قلمزن پشت و روی فلز را قلمزنی میکند تا برجستگی مناسبی ایجاد شود.
- سبک نیمه برجسته: در سبک قلمزنی نیمه برجسته قلمزنی فقط بر روی سطح ظروف انجام شده و در قلمزنی ظروف تزئینی بسیار رواج دارد.
انواع قلم ها و ابزار مورد نیاز
ابزار موردنیاز در هنر قلمزنی شامل پرگار، قیچی، ابزار اندازه گیری، قیر و فلزاتی از جمله طلا، نقره و مس میباشد. قلمزن برای هر سبک از قلم های مخصوص و وابسته به میزان فشار لازم بر قلم از چکش های سبک و سنگین استفاده میکند. برای سبک مشبک کاری از کمان و اره و یا قلم تیزبر استفاده میشود. درحالیکه از قلم سنبه برای ریزکاری بهره میبرند. قلم گُرسوم و گرسواد از قلم های آج دار در قلمزنی هستند. و از آنها برای طراحی سایه دار، ایجاد بافت روی فلز، ایجاد عمق در زمینه و تزئین نقوش حیوانی استفاده میشود. قلم نیم‌بر از جمله قلم های بدون آج برای قلمزنی در سطوح مقطع میباشد. از قلم ناخنی به منظور ایجاد نقوش تزئینی و خطوط منحنی، روسازی حاشیه و نقوش شبیه پولک در سبک ریزه کاری بهره میبرند.
قلم های برجسته کاری
اساتید قلمزنی ابزار ویژه ای را برای قلمزنی طرح های برجسته بکار میگیرند. قلم هایی از جمله بادامی، نیم ور، قلم کف تخت، قلم خوشه و چکش های سنگین وزن در قلمزنی نقوش برجسته کاربرد دارند. از قلم بادامی برای قلمزنی گل و برگ، تزئین زمینه و از قلم نیم‌وَر: برای جدا سازی طرح از زمینه و سایه اندازی استفاده میشود. ترکیبات قیر، گچ و خاکستر در سطح زیرین ظروف قلمزنی برجسته بکار میگیرند. که در فصول مختلف درصد این ترکیبات متفاوت است.
فرایند تولید صنایع دستی قلم زنی
یک محصول با هنر اصیل قلم زنی طی فرایند هایی، آماده عرضه به بازار میشود. فرایند تولید صنایع دستی قلم زنی به شرح زیر میباشد:
قیراندود کردن ظروف: ترکیب مناسبی از قیر، گچ و خاکستر آماده شده و قسمت زیرین فلز یا پلاک را برای قلمزنی پوشش میدهند تا در برابر ضربات از آسیب فلز جلوگیری کنند.
حکاکی خطوط اصلی: با بکارگیری از قلم هایی مانند گرسوم نقش کلی سبک بر روی محصول پیاده سازی میشود و برای قلمزنی آن سبک آماده میگردد.
پیاده سازی سبک قلمزنی: اساتید قلمزنی در این مرحله سبک موردنظر را قلم زنی و طرح نهایی نقوش را بر روی محصول پیاده میکنند.
شکل گیری محصول: برجستگی و فرورفتگی های محصولات در این مرحله اعمال میشوند و تغییرات نهایی بر نقوش صورت میگیرد.
قیرزدایی و صافکاری: در این مرحله ترکیبات قیر ذوب شده و از محصول جدا میشوند. با استفاده از چکش های چرمی قسمت های موردنیاز صافکاری میشوند.
لحیم کاری: لبه ها و نقاط اتصال با اسفاده از آلیاژ قلع لحیم کاری شده تا جلوه ی محصولات از بین نرود.
کنترل کیفیت: در این مرحله کارشناسان بصورت دقیق محصولات را بازبینی کرده و برای عرضه نهایی آماده میکنند.
آشنایی با انواع مدل ها و ظروف قلمزنی
کیمیاترنج با ارائه انواع ظروف و تابلو های قلمزنی صنایع دستی اصیل را به مشتریان خود ارائه میکند. ظروف قلمزنی مصرفی شامل:
- سرویس های آجیل خوری قلمزنی
- ست های شیرینی و شکلات خوری
- قندان و سینی های قلمکار
- انواع سماور ذغالی قلمکار
و از محصولات تزئینی قلمزنی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- سماور و ظروف برنجی
- تابلو های قلم زنی
- ظروف قلم زنی
- چراغ های سنتی
- آیینه و شمعدان
- ست های چیدمان منزل
